Όταν ο Ολλανδός ναύαρχος Jacob Roggereen κατέπλευσε το 1722 σ’ ένα μικρό νησί στη μέση του Ειρηνικού, πίστευε ότι είχε αγκυροβολήσει σε μια έρημο μέσα στη θάλασσα. Αυτό που αντίκρισε ήταν ένας τόπος χωρίς βλάστηση, με 3.000 εξαθλιωμένους ανθρώπους, μερικές κότες και έντομα. Ήταν Πάσχα, γι’ αυτό και το ονόμασε «Νησί του Πάσχα». Σε πλήρη αντίθεση με αυτή την εικόνα της καταστροφής έρχονταν τα τεράστια μονολιθικά αγάλματα που ήταν διασκορπισμένα στους λόφους και τις παραλίες του νησιού.
Το Νησί του Πάσχα, που οι Πολυνήσιοι κατονομάζουν «Rapa Nui», έδινε την εικόνα μιας κοινωνίας υπό διάλυση. Οι λόγοι που προκάλεσαν τη συγκεκριμένη καταστροφή έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών συζητήσεων, χωρίς ωστόσο αυτοί να έχουν αποσαφηνιστεί.
ΘΕΩΡΙΑ 1: Η κατασπατάληση των πρώτων υλών
Οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν μια μικρή ομάδα που έφτασε από την Πολυνησία με κανό ή σχεδίες γύρω στο 800 ή 900 μ.Χ., ίσως και νωρίτερα. Ζούσαν αρμονικά με τη φύση.
Οι συνθήκες διαβίωσης σε αυτό τον επίγειο παράδεισο ήταν εξαιρετικές, με αποτέλεσμα να αυξηθεί σημαντικά ο πληθυσμός. Όπως εκτιμάται, γύρω στο 1400 οι κάτοικοι είχαν φτάσει τις 15.000-20.000. Συνεπώς, τόσο πολλοί άνθρωποι ήταν αδύνατο να επιβιώσουν σε τόσο μικρή έκταση. Οι Πολυνήσιοι, από το 1.200, είχαν αρχίσει την κοπή των φοινίκων για την κάλυψη των βιοτικών τους αναγκών. Με την αύξηση του πληθυσμού ωστόσο η αποψίλωση προσέλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις, έως την ολοκληρωτική εξαφάνιση των δασών στα τέλη του 17ου αιώνα. Η έλλειψη τροφής προκάλεσε εμφύλιους πολέμους, πιθανόν να οδήγησε και σε κανιβαλισμό. Ο πληθυσμός αποδεκατίστηκε, ενώ κατά τη διάρκεια των εμφυλίων τα μέλη της μιας ομάδας άρχισαν να καταστρέφουν τα αγάλματα της άλλης.
Όταν οι Ευρωπαίοι πάτησαν στο νησί, βρήκαν τα περισσότερα αγάλματα αναποδογυρισμένα στη γη, στοιχείο που προφανώς έρχεται να επιβεβαιώσει τη θεωρία των εσωτερικών διενέξεων.
ΘΕΩΡΙΑ 2: Αρουραίοι εισβάλλουν και ερημώνει το νησί
Κατά τον Terry Hunt του Πανεπιστημίου της Χαβάη, η κατάρρευση οφείλεται αναμφίβολα σε οικολογική καταστροφή. Το 2006, ο Terry Hunt αμφισβήτησε τη συνήθη ερμηνεία περί καταστροφής του νησιού, αντιπροτείνοντας την εξής: οι πρώτοι κάτοικοι έφεραν στα κανό τους αρουραίους. Αυτοί είτε επιβιβάστηκαν στο νησί ως λαθρεπιβάτες είτε μεταφέρθηκαν σκόπιμα ως πηγή πρωτεΐνης. Οι αρουραίοι δεν είχαν να αντιμετωπίσουν φυσικούς εχθρούς στο νησί. Αντίθετα, οι συνθήκες ζωής γι’ αυτούς ήταν πολύ ευνοϊκές, με αποτέλεσμα ο αριθμός τους να διπλασιάζεται κάθε έκτη ή έβδομη εβδομάδα. Τα τρωκτικά κατέτρωγαν τους καρπούς και τους σπόρους των φοινικόδεντρων, γι’ αυτό καινούρια δέντρα δεν φύτρωναν, ώσπου τελικά όλο το δάσος αποψιλώθηκε.
Ο Terry Hunt δεν αρνείται και τη συμβολή των κατοίκων στην καταστροφή. Ο συνδυασμός των πεινασμένων τρωκτικών και της γεωργικής εκμετάλλευσης στάθηκε μοιραίος για τα φοινικόδεντρα, που αδυνατούσαν πλέον να ανανεωθούν.
ΘΕΩΡΙΑ 3: Οι ασθένειες των Ευρωπαίων έδωσαν το καίριο πλήγμα
Η πρώτη ανθρώπινη παρουσία στο Νησί του Πάσχα θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά γύρω στο 1200 και όχι το 800-900, όπως υποστηρίζεται. Η εγκατάσταση έγινε με εξαιρετικά αργό ρυθμό, ενώ ουδέποτε ο πληθυσμός ανήλθε στις 15.000, όπως ορισμένοι εκτιμούν. Ο αριθμός των κατοίκων παρέμεινε στάσιμος γύρω στις 3.000. Το 1722, φτάνοντας οι Ευρωπαίοι στο νησί, δεν αντίκρισαν τα συντρίμμια κάποιου πολιτισμού αλλά μια κοινωνία που απλώς δεν είχε ακμάσει. Οι κάτοικοι πέθαιναν από τις αρρώστιες που είχαν φέρει μαζί τους οι νέοι επισκέπτες. Πολλοί έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια συμπλοκών με τους εισβολείς, ενώ περισσότερα από 1.000 άτομα απήχθησαν από τους δουλεμπόρους. Η συγκεκριμένη αλληλουχία γεγονότων επέφερε τη συρρίκνωση του πληθυσμού στα 110 άτομα. Όλες οι χρονολογήσεις ωστόσο θεωρούνται επισφαλείς.
Η μεταφορά των ογκωδών αγαλμάτων
Πέπλο μυστηρίου καλύπτει επίσης τη μεταφορά των τεράστιων μονολιθικών αγαλμάτων. Πώς κατάφερναν να σηκώσουν από το λατομείο Rano Raraku, κοντά στο ηφαίστειο, αγάλματα βάρους 14 τόνων και να τα μεταφέρουν σε απόσταση 20 χιλιομέτρων;
Οι Πολυνήσιοι πίστευαν πως τα αγάλματα περπατούσαν με τη βοήθεια των θεών. Οι επιστήμονες πάλι εξηγούν πως οι Πολυνήσιοι χρησιμοποιούσαν τεράστιους κορμούς φοινικόδεντρων για να κυλήσουν τα αγάλματα ή τα έσερναν με τροχούς και σκοινιά σε μονοπάτια που είχαν κατασκευαστεί για το σκοπό αυτό μέχρι το μέρος που είχε επιλεγεί για την τοποθέτησή τους.
Σύμφωνα με βρετανική ερευνητική ομάδα με επικεφαλής τους Sue Hamilton και Colin Richards του University College του Λονδίνου και του Πανεπιστημίου του Manchester, αντίστοιχα, τα μονοπάτια είναι κυρτά, με κλίση προς τα κάτω, καθιστώντας δυσχερή τη μεταφορά ογκωδών αντικειμένων. Η πυκνότητα των αγαλμάτων κατά μήκος του δρόμου μεγαλώνει όσο πλησιάζει κανείς στο Rano Raraku, αρχαίο λατρευτικό κέντρο του νησιού και πύλη εισόδου στον Κάτω Κόσμο. Τα στοιχεία αυτά πιστοποιούν το θρησκευτικό ρόλο των συγκεκριμένων μονοπατιών. Εφόσον η συγκεκριμένη θεωρία επιβεβαιωθεί, οι αρχαιολόγοι οφείλουν να αναζητήσουν άλλες ερμηνείες για τον τρόπο μεταφοράς των τεράστιων μονολιθικών αγαλμάτων.
