Του Δρ. Ευριπίδη Στ. Στυλιανίδη
Βουλευτή Ροδόπης ΝΔ – π. Υπουργού
Επικ. Καθηγητή Νομικής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου
Θεσμικές εγγυήσεις της Περιφερειακής Ανάπτυξης
H πρόσφατη οικονομική κρίση, η μεγαλύτερη μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που έπληξε την Ελλάδα, ανέπτυξε την φυγόκεντρο δύναμη, απογυμνώνοντας δημογραφικά την περιφέρεια από τα πιο δυναμικά τμήματα του νέου κυρίως πληθυσμού. Κάποιοι νέοι επέλεξαν τα μεγάλα αστικά κέντρα της Χώρας αναζητώντας ευκαιρίες.
Οι περισσότεροι όμως νέοι επιστήμονες, επαγγελματίες, επιχειρηματίες, αγρότες, τα δημιουργικότερα κομμάτια του πληθυσμού, επέλεξαν το εξωτερικό για να ξεκινήσουν μια καινούργια καριέρα και μια νέα ζωή, κυρίως διότι η ιδιαίτερη πατρίδα τους δεν τους προσέφερε θέσεις εργασίας ανάλογες των προσόντων τους.
Η Ελλάδα παρότι επί χρόνια επένδυσε στην εκπαίδευση της νέας γενιάς, υπέστη μια απίστευτη αιμοραγία εγκεφάλων τη περίοδο 2010-2020 κατά κύριο λόγο δε από την Ελληνική περιφέρεια. Ο δημογραφικός μαρασμός έπαψε πλέον να οφείλεται μόνο στην υπογεννητικότητα ή στην χαμηλή ταχύτητα των γεννήσεων. Επιδεινώθηκε από την αστυφιλία και κυρίως από τη μετανάστευση.
Η κεντρομόλος δύναμη που επανεμφανίστηκε κατά την υγειονομική κρίση που ακολούθησε, επειδή η Ελλάδα διαχειρίστηκε με επιτυχία το πρώτο κύμα COVID-19, δεν ήταν αρκετή για να ισορροπήσει το κύμα φυγής. Οι όποιες επιστροφές φαίνεται να είναι πιο περιορισμένες και να μην συντελούνται τόσο στην ελληνική περιφέρεια, όσο στα μεγάλα αστικά κέντρα. Έτσι η επαρχία καθίσταται το πρώτο θύμα της κρίσης, της στασιμότητας, της ανεργίας, της ύφεσης.
Η εξέλιξη αυτή δεν αιφνιδίασε της Ευρώπη, η οποία από πολύ νωρίς είχε ξεκινήσει την προσπάθεια αντιμετώπισης των περιφερειακών ανισοτήτων υλοποιώντας πολιτικές προώθησης της κοινωνικής – πολιτικής συνοχής και της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης.
Από το 2001, όταν ξεκίνησε η συζήτηση για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα στη Συνέλευση για το Μέλλον της Ευρώπης υπό το πρώην Γάλλο Πρόεδρο Ζισκάρ Ντεστέν, είχα την ευκαιρία μαζί με τη συνάδελφο Μαριέττα Γιαννάκου, εκπροσωπώντας το Ελληνικό Κοινοβούλιο, να καταθέσουμε πρόταση για την αναπτυξιακή και δημογραφική ενίσχυση των υποβαθμισμένων, νησιωτικών, ορεινών και διασυνοριακών περιοχών.
Μπορεί η προσπάθεια για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα να μην ευοδώθηκε, ωστόσο στη νέα Θεμελιώδη Συνθήκη της Λισαβώνας για τη Λειτουργία της ΕΕ στο άρθρο 174 θεσμοθετήθηκε η πρόταση μας:
«Η Ένωση, προκειμένου να προαχθεί η αρμονική ανάπτυξη του συνόλου της, αναπτύσσει και εξακολουθεί τη δράση της με σκοπό την ενίσχυση της οικονομικής, κοινωνικής και εδαφικής της συνοχής. Η Ένωση αποσκοπεί, ιδιαίτερα, στη σημείωση των διαφορών μεταξύ των επιπέδων ανάπτυξης των διαφόρων περιοχών και στη μείωση της καθυστέρησης των πλέον μειονεκτικών περιοχών. Μεταξύ των εν λόγω περιοχών, δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στις αγροτικές περιοχές, τις περιοχές που συντελείται βιομηχανική μετάβαση και τις περιοχές που πλήττονται από σοβαρά και μόνιμα φυσικά ή δημογραφικά προβλήματα, όπως οι υπερβόρειες περιοχές που είναι ιδιαίτερα αραιοκατοικημένες και οι νησιωτικές, διασυνοριακές και ορεινές περιοχές».
Την πολιτική αυτή στη συνέχεια την καταστήσαμε και Συνταγματική Επιταγή του Ελληνικού Συντάγματος στο άρθρο 106 παράγραφος 1, διάταξη που ξανασυζητήσαμε εκτενώς επικαιροποιώντας την συνολική πολιτική βούληση και κατά την τελευταία Αναθεώρηση το 2019, όπου είχα την τιμή να προεδρεύω στην αρμόδια Κοινοβουλευτική Επιτροπή της Θ´ Αναθεωρητικής Βουλής:
«Άρθρο 106 παρ. 1, Για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και τη προστασία του γενικού συμφέροντος το κράτος προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη Χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας. Λαμβάνει τα επιβαλλόμενα μέτρα για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, από την ατμόσφαιρα και τα υπόγεια ή υποθαλάσσια κοιτάσματα, για την προώθηση της περιφερειακής ανάπτυξης και την προαγωγή ιδίως της οικονομίας των ορεινών, νησιωτικών και παραμεθόριων περιοχών».
Η πολιτική αυτή εξειδικεύτηκε από τους νόμους 3852/2010 (πρόγραμμα Καλλικράτης) άρθρα 94,209 και Ν.4071/2012 άρθρο 4.
Οι αλλαγές που επέβαλε η υγειονομική κρίση / Πανδημία COVID-19
Οι απρόβλεπτες διαστάσεις της Πανδημίας, το αναγκαστικό κλείσιμο ή ο περιορισμός των «ανοιχτών συνόρων» μιας παγκοσμιοποιημένης πλέον οικονομίας, ο αναγκαστικός αυτοπεριορισμός των οικογενειών-καταναλωτών με το «Μένουμε Σπίτι», το υποχρεωτικό εποχικό lock down κάποιων εμπορικών επιχειρήσεων, απετέλεσαν την καταλυτική αιτία που αναδείχθηκαν νέες ανάγκες και νέοι τρόποι απαραίτητοι για τη μετάβαση σε μια καινούργια και άγνωστη πραγματικότητα.
Επιβεβαιώθηκε στην πράξη η ρήση «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Όπως κάποτε η ανθρωπότητα βίωσε τις συνέπειες της Βιομηχανικής Επανάστασης έτσι και τώρα προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα της Ψηφιακής Επανάστασης με ότι θετικό ή αρνητικό αυτό συνεπάγεται. Η ανάγκη να είμαστε κοντά, αλλά και να τηρούμε τις αποστάσεις, να συνεργαζόμαστε χωρίς όμως να διακινδυνεύουμε, να επικοινωνούμε χωρίς όμως να μετακινούμαστε, να εξυπηρετούμαστε χωρίς όμως να διακινδυνεύουμε, έβαλε στη ζωή μας τις νέες τεχνολογίες, το διαδίκτυο, τα Social Media, την τεχνητή νοημοσύνη, τη ρομποτική.
Νέοι κλάδοι της ψηφιακής τεχνολογίας μπήκαν ήδη στην καθημερινότητα των ανθρώπων επαναπροσδιορίζοντας και το ρόλο της ελληνικής περιφέρειας, η οποία βλέπει να νικά την γεωγραφική απομόνωση του παρελθόντος και να κλίνει την απόσταση που τη χώριζε από το κέντρο των αποφάσεων, από τις μεγάλες αγορές τις γεμάτες ευκαιρίες και από τις μεγάλες πόλεις που προσέφεραν ευκολότερα σημαντικές κοινωνικές και διοικητικές υπηρεσίες.
- Το Τηλεεμπόριο (e-commerce) διευρύνει τις αγορές που μπορεί να πουλήσει ο παραγωγός ενός απομονωμένου χωριού.
- Η Ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-government) μπορεί από απόσταση να εξυπηρετήσει πλέον ένα πολίτη ή μια επιχείρηση στις συναλλαγές του με το Κράτος.
- Η Τηλεεργασία (e-working, e-job) διευκολύνει μια σειρά υπηρεσιών και επαγγελμάτων να ασκούνται από απόσταση μεταβάλλοντας πλήρως τις ευκαιρίες του εργασιακού περιβάλλοντος με τη διάχυση ευκαιριών και δυνατοτήτων.
- Η Τηλεϊατρική (e-medicine) δημιουργεί ασφαλείς συνθήκες διαβίωσης στη επαρχία αφού μπορείς πλέον να απολαύσεις υψηλού επιπέδου υπηρεσίες οι οποίες σου προσφέρονται ακόμα και από την άλλη πλευρά του πλανήτη.
- Η Τηλεεκπαίδευση (e-education) ανοίγει απίστευτους ορίζοντες στους νέους της επαρχίας που μπορούν πλέον να συμμετέχουν σε εκπαιδευτικά και ερευνητικά προγράμματα από τον τόπο όπου ζουν ξεπερνώντας το εμπόδιο της απόστασης ή του κόστους που στο παρελθόν ήταν για πολλούς ανυπέρβλητα. Η θετική κοινωνική κινητικότητα ενισχύει την αξιοκρατία δίνοντας ευκαιρίες σε ομάδες που παλιά θα καθηλώνονταν στον γεωγραφικό ή τον κοινωνικό αποκλεισμό, όπως τα άτομα με ειδικές ανάγκες.
Τέλος η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική αλλάζουν πλήρως τη σχέση του ανθρώπου με την παραγωγή. Επαναπροσδιορίζουν το ρόλο και τον προσανατολισμό του εργαζομένου. Διευρύνουν την παραγωγικότητα και βελτιώνουν την ποιότητα της παραγωγής. Εξαφανίζουν τις αναστολές μιας επιχείρησης να αναπτύξει την παραγωγική της γραμμής στην περιφέρεια, επειδή εκεί θα υπάρχει έλλειψη εξειδικευμένων στελεχών ή απόσταση απαγορευτική για το κόστος εργασίας.
Γιατί να μετακομίσει μια βιομηχανία πλέον σε μια γειτονική αγορά που έχει χαμηλό εργατικό κόστος, εφόσον με το λίγο αλλά καλά εκπαιδευμένο προσωπικό και τη ρομποτική τεχνολογία μπορεί να παραμείνει στη Θράκη ή τη Μακεδονία, σε ένα νησί ή σε ένα ορεινό χωριό;
Περιγράφω όσο είναι δυνατόν τη νέα πραγματικότητα, χωρίς όμως να θέλω να την εξιδανικεύσω. Δεν είναι χωρίς προβλήματα η νέα εποχή, πολύ περισσότερο η μετάβαση σε αυτήν. Τόσο η προσαρμογή με τις όποιες κοινωνικές της επιπτώσεις όσο και οι διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού πχ για τους μεγαλύτερους και συνήθως ψηφιακά αναλφάβητους ή της ασφάλειας πχ ηλεκτροέγκλημα και Cyber Security, hacking, fake news, GDPR προσωπικά δεδομένα κλπ. Αυτό που έρχεται, όπως και σε όλες τις φάσεις τις ιστορίας, δεν μπορούμε να το ανατρέψουμε.
Μπορούμε όμως να προετοιμαστούμε. Μπορούμε να ενημερωθούμε και να εκπαιδευτούμε για να το αντιμετωπίσουμε. Μπορούμε να προσαρμοστούμε για να επιβιώσουμε. Άλλωστε πάντα μέσα σε μια κρίση κρύβεται ίσως μια ευκαιρία κι αυτή τη φορά ενδεχομένως να είναι η ευκαιρία της ελληνικής περιφέρειας.
Η αναγκαιότητα για μια Εθνική Στρατηγική Διατροφικής Αυτάρκειας ως μια ευκαιρία της Ελληνικής Υπαίθρου.
Η πρώτη εκδήλωση νευρικότητας που προκλήθηκε από την εμφάνιση της Πανδημίας του COVID-19 αφορούσε στην παραγωγή, διακίνηση και τροφοδοσία τροφίμων στην παγκόσμια αγορά. Η Ρωσία έσπασε τις συμφωνίες που είχε κάνει για τις εξαγωγές σιτιρών, προφανώς προκειμένου να μπορεί να εγγυηθεί την αυτάρκεια της εσωτερικής της αγοράς.
Το Βιετνάμ ακύρωσε τις εξαγωγικές συμφωνίες ρυζιού, ίσως για να επιτύχει καλύτερες τιμές υπολογίζοντας σε μια επιθετική αύξηση της ζήτησης. Οι διεθνείς αλυσίδες supermarket έσπευσαν να αναπροσαρμόσουν τις στρατηγικές τους, όχι μόνο για λόγους οικονομικής επιβίωσης αλλά και για να μπορέσουν να εξυπηρετήσουν αποτελεσματικά και με ασφάλεια τους πελάτες τους πχ ανέπτυξαν συστήματα delivery για τη διανομή των προϊόντων στο σπίτι, ώστε να αποφεύγεται η συσσώρευση πελατών στα σημεία πώλησης.
Επίσης αναμορφώθηκαν σημαντικά οι διατροφικές συνήθειες των καταναλωτών. Στράφηκαν κυρίως σε πιο αγνά προϊόντα με ονομασία προέλευσης και άρχισαν γρηγορότερα να αναζητούν την ποιότητα στην διατροφική τους αλυσίδα. Όλα αυτά συνιστούν μια προειδοποίηση προς τον πρωτογενή τομέα ότι οφείλει να προετοιμαστεί για να αξιοποιήσει τις νέες προκλήσεις που είναι ήδη παρούσες.
Αυτή είναι ίσως και η πιο σημαντική ευκαιρία της ελληνικής γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της αλιείας. Οι συνθήκες μας οδηγούν στη χάραξη μιας Εθνικής Στρατηγικής Διατροφικής Αυτάρκειας, η οποία με την ανάπτυξη παράλληλης οργανωμένης εξωστρέφειας μπορεί να στηρίξει αποτελεσματικά την ανάπτυξη της Εθνικής Οικονομίας.
Το κύριο πρόβλημα που ανέκαθεν καθήλωνε τον αγροτικό τομέα ήταν η πολυδιάσπαση του ήδη μικρού κλήρου που καθιστά απαγορευτικό το κόστος παραγωγής. Η κληροδότηση δε των οικογενειακών αγροτοτεμαχίων σε περισσότερα παιδιά ακυρώνει ταχύτερα την απόπειρα των έτσι κι αλλιώς αργών αναδασμών να συγκεντρώσουν και να μεγαλώσουν τον κλήρο. Ο μικρός και πολυδιασπασμένος κλήρος της ελληνικής υπαίθρου δεν είναι δυνατό να αποτελέσει βιώσιμη επιχείρηση. Ως εκ τούτου δεν πρόκειται ποτέ να προσαρμοσθεί σε σύγχρονες τεχνικές, αφού δεν μπορεί ούτε καν να τις αποσβέσει.
Μια λύση μόνο φαίνεται να καθίσταται βιώσιμη και αναγκαία, η Συμβολαιακή Γεωργία και Κτηνοτροφία, διότι συνενώνει επιχειρησιακά και λογιστικά πολλές μικρότερες καλλιέργειες- ομάδες παραγωγών μειώνοντας ραγδαία το κόστος παραγωγής και βελτιώνοντας την ποιότητα του τελικού προϊόντος.
Ο μεταποιητής συμβάλλεται εκ των προτέρων μα τους παραγωγούς προσδιορίζοντας τις τιμές που θα εισπράξουν ανάλογα με την ποιότητα και ίσως και τις συμπληρωματικές αποζημιώσεις σε περίπτωση καταστροφών μέσα από από κοινή συμπληρωματική ασφάλιση.
Διασφαλίζει χαμηλότερο κόστος αναλώσιμων, διότι τα προμηθεύεται μαζικά και παράλληλα γεωπόνους και κτηνιάτρους για να παρακολουθούν επισταμένως την παραγωγική διαδικασία. Αξιοποιεί κάθε κατάλληλο εθνικό, ευρωπαϊκό ή ιδιωτικό χρηματοδοτικό πρόγραμμα. Διαπραγματεύεται αυτός τη συμφωνία με την τελική αγορά διάθεσης εξασφαλίζοντας εκτός από χαμηλότερο κόστος παραγωγής και καλύτερες τιμές τελικής πώλησης. Έτσι δημιουργεί ποιοτικά προϊόντα με ξεχωριστή υπεραξία και φυσικά ονομασία προέλευσης.
Ο ενδιάμεσος μεταποιητής καθίσταται συντονιστής της παραγωγικής προσπάθειας και είναι οικονομικά και επιχειρησιακά σε θέση να εφαρμόσει σύγχρονες πρακτικές. Μπορεί να υλοποιήσει μορφές βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας, αξιοποιώντας τις νέες μεθόδους με βακτήρια που μειώνουν τα επικίνδυνα χημικά φυτοφάρμακα και εμπλουτίζουν το έδαφος.
Η μέθοδος αυτή είναι φιλική στο περιβάλλον και στηρίζεται συχνά από ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά προγράμματα. Είναι σε θέση επίσης να συντονίσει ενέργειες για τη διαλογή, την αποθήκευση, τη συσκευασία και τη μεταφορά αγροτικών ή κτηνοτροφικών προϊόντων. Αντιπροσωπευτικά επιτυχημένα παραδείγματα Συμβολαιακής γεωργίας και κτηνοτροφίας έχουμε πολλά της Θράκη όπως το Ξενοδοχείο μεγάλων ζώων της Εβροφάρμας στος Έβρο, τα εκκοκκιστήρια βάμβακος στη Ροδόπη, την τοπική μπύρα με τους παραγωγούς κριθαριού, βύνης και τσάι του βουνού στην Κομοτηνή, τη ΣΕΚΕ και τους καπνοπαραγωγούς στην Ξάνθη και άλλα.
Ένα πρόσθετο πλεονέκτημα αυτού του μοντέλου ανάπτυξης είναι ότι ο μεταποιητής και η ομάδα παραγωγών έχουν τη κεφαλαιουχική δυνατότητα να επενδύσουν πάνω στην Γεωργία Ακριβείας επιτυγχάνοντας απίστευτα οικονομικά και ποιοτικά αποτελέσματα. Επίκαιρες εδαφολογικές εξετάσεις που αποτυπώνονται αυτομάτως σε εφαρμογές του κινητού και εναρμονισμένοι αντάπτορες προσαρμοσμένοι στα αγροτικά μηχανήματα μπορούν να εξοικονομούν καταναλώσεις και να καλλιεργούν με ακρίβεια δορυφόρου ελαχιστοποιώντας το κόστος, αυξάνοντας την ταχύτητα και βελτιώνοντας την ποιότητα.
Παράλληλα μια ολοκληρωμένη πολιτική υδροοικονομίας που θα αξιοποιεί κι θα εκμεταλλεύεται τους υδάτινους πόρους προστατεύοντας και το περιβάλλον μπορεί να αποτελέσει σημαντική προτεραιότητα μιας ολοκληρωμένης περιφερειακής πολιτικής που δεν υπήρχε μέχρι σήμερα. Το 57% των πόρων που θα πάρει η Ελλάδα από το νέο πακέτο COVID-19 από την ΕΕ προγραμματίστηκε να δαπανηθεί σε έργα που σχετίζονται με την πράσινη ανάπτυξη και την ψηφιακή σύγκλιση. Δεν υπάρχει άλλος τομέας που να συνδυάζει τόσο αποτελεσματικά αυτά τα δυο πεδία.
Τέλος ο διατροφικός τομέας που συνδέεται απόλυτα με την πρωτογενή παραγωγή (Γεωργία, Κτηνοτροφία και Αλιεία) μπορεί να κινητροδοτηθεί από το κράτος με αναπτυξιακές πολιτικές που ευνοούν την ανάπτυξη και του δεύτερου, αν οι επιδοτήσεις των αναπτυξιακών νόμων είναι ιδιαιτέρως μεγαλύτερες για όποιους μεταποιητές ή βιομηχάνους αγοράζουν πρώτη ύλη από τον πρωτογενή τομέα της χώρας με συμβολαιακή παραγωγή και δεν την εισάγουν από το εξωτερικό πχ όταν ο μεταποιητής και εξαγωγέας οπορωκηπευτικών τα αγοράζει με συμβολαιακή Γεωργία από τους Έλληνες παραγωγούς ή γαλακτοκομικών από Έλληνες κτηνοτρόφους, να δικαιούται 60% επιδότηση, ενώ αν τα εισάγει 35%.
Αυτό θα αποτελέσει πρόσθετο κίνητρο ανάπτυξης του πρωτογενούς τομέα και θα ενισχύσει το αίσθημα ασφάλειας των αγροτών μας, άρα θα στηρίξει οικονομικά, αναπτυξιακά, δημογραφικά την περιφέρεια που είναι και το ζητούμενο.
Συμπληρωματικά προς τα παραπάνω το εισόδημα των κατοίκων της περιφέρειας μπορεί ισχυροποιηθεί μέσα από την ανάπτυξη του Αγροτοτουρισμού μέσω του οποίου σε συνδυασμό με την προβολή της ιστορία και του πολιτισμού της κάθε περιφέρειας θα προβάλλονται οι διατροφικές συνήθειες και άρα θα προωθούνται τα ποιοτικά τοπικά προϊόντα π.χ. κρασί, λάδι, φρούτα, μαστίχα, τσίπουρο, ψάρια, οπωροκηπευτικά…
Οι συνέργιες του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης με άλλα Υπουργεία, όπως το Οικονομίας, Ανάπτυξης, Πολιτισμού, Τουρισμού, Παιδείας, μπορούν να δημιουργήσουν ένα άλλο περιβάλλον καθιστώντας την μεγάλη κρίση που βιώνουμε μια μεγάλη ευκαιρία για την Ελληνική Περιφέρεια. Χρειάζεται ισχυρή βούληση, στρατηγική και συστηματική προσπάθεια και επιμονή στην εδραίωση μιας νέας αντίληψης και νοοτροπίας.
